Hızır ve İlyâs isimlerinin halk ağzında aldığı formdan ibaret olan hıdrellez, kökü İslâm öncesi eski Orta Asya, Ortadoğu ve Anadolu yaz bayramlarına dayanan, Hızır veyahut Hızır ve İlyâs kavramları etrafında dinî bir muhtevaya bürünmüş halk bayramının ismidir. Pekala, Hıdırellez kutlamak caiz mi, günah mı? Bu husus hakkında bir fetva verildi mi? Detaylar haberimizde.
TDK'YA NAZARAN HIDIRELLEZ NE DEMEK?
Türk Lisan Kurumu'na nazaran Hıdırellez "Hızır ve İlyas peygamberlerin her yıl buluştuklarına inanılan 6 Mayıs günü." ve "Her yılın 6 Mayıs gününde kutlanan klâsik bayram" manalarına gelmektedir.
HIDIRELLEZ KUTLAMAK CAİZ Mİ, GÜNAH MI?
Osmanlı Devleti'nde de hıdrellez kutlamalarının dinî açıdan sakıncalı olup olmadığının tartışıldığı, XVI. yüzyılda Şeyhülislâm Ebüssuûd Efendi'nin fetvalarından anlaşılmaktadır. Ebüssuûd Efendi, bu türlü bir günün kutsallığına inanmamak koşuluyla yalnızca eğlenmenin, yiyip içmenin sakıncalı olmadığını söylemektedir (Düzdağ, s. 117)
Hıdrellez merasimlerinin icrası ve bu esnada yeşillik ve su kavramlarıyla ilgili birtakım uygulamalar, bu halk bayramının putperest köklerini çok daha bariz bir formda ortaya koymaktadır. Gerçekten İslâm âlimleri bu durumun farkına vararak bu mevzuda yasaklayıcı fetvalar bile vermişlerdir. Osmanlı Devleti'nde de hıdrellez kutlamalarının dinî açıdan sakıncalı olup olmadığının tartışıldığı, XVI. yüzyılda Şeyhülislâm Ebüssuûd Efendi'nin fetvalarından anlaşılmaktadır. Ebüssuûd Efendi, bu türlü bir günün kutsallığına inanmamak koşuluyla yalnızca eğlenmenin, yiyip içmenin sakıncalı olmadığını söylemektedir (Düzdağ, s. 117). Mouradgea d'Ohsson da hıdrellez merasimlerinin Osmanlılar devrinde çok yaygın biçimde kutlandığını belirterek bunun vazgeçilmez bir gelenek halini aldığını tabir etmiştir (Tableau général, I, 187-188).
Kaynak : İslam Ansiklopedisi
HIDIRELLEZ NEDİR? HIDIRELLEZ TARİHİ NEDİR?
Hızır ve İlyâs isimlerinin halk ağzında aldığı halden ibaret olan hıdrellez, kökü İslâm öncesi eski Orta Asya, Ortadoğu ve Anadolu yaz bayramlarına dayanan, Hızır veyahut Hızır ve İlyâs kavramları etrafında dinî bir muhtevaya bürünmüş halk bayramının ismidir. Bu bayram, merkezini bilhassa Anadolu ve Balkanlar'ın, Kırım, Irak ve Suriye'nin teşkil ettiği Batı Türkleri ortasında, bugün kullanılmakta olan Gregoryen takvimine nazaran 6 Mayıs (eski Jülyen takvimine nazaran 23 Nisan) günü kutlanmaktadır.
Hıdrellez, halk ortasında ölümsüzlük sırrına erdiklerine ve biri karada, başkası denizde darda kalanlara yardım ettiklerine inanılan Hızır ve İlyâs peygamberlerin yılda bir sefer bir ortaya geldikleri gün olarak kabul edilir. Lakin bu beraberlikte, ismi yaşatılmasına karşın uygulamada İlyâs'ın şahsiyeti külliyen silinerek Hızır motifi öne çıkarılmıştır. Münasebetiyle bu bayramda icra edilen bütün merasimler Hızır'la ilgilidir. Bunun temel sebebi, İslâm öncesi zamanlarda üstte zikredilen üç büyük kültürün hâkim olduğu alanda bu yaz bayramı vesilesiyle kültleri kutlanan insan üstü varlıkların daha çok Hızır'ın şahsiyetine uygun düşmesi ve onunla özdeşleşmesidir.
Osmanlı Devleti'nde 6 Mayıs (23 Nisan) halk ortasında yaz mevsiminin başlangıç tarihi sayılmaktaydı. Hakikaten eski takvimde yıl ikiye ayrılmış olup 23 Nisan'dan (6 Mayıs) 26 Ekim'e (8 Kasım) kadar süren 186 gün "Hızır günleri" ismiyle yaz mevsimini, 23 Nisan'a kadar devam eden 179 gün de "Kasım günleri" ismiyle kış mevsimini oluşturuyordu. Hıdrellez de kışın sona erip yazın başladığı gün olarak kutlanmaktadır.
Hızır ve İlyâs'a tahsis edilen bu gün, İslâm dünyasının her tarafında kutlanmadığı üzere kutlandığı yerlerde de ismi, tarihi ve yapılan merasimler aynı değildir. Her şeyden evvel İslâm folklorunda Hızır ile İlyâs hakkında çok güçlü bir inançlar ve efsaneler literatürü ve bu ikisinin yılda bir kez görüştüğü inancı mevcut olduğu halde bu gün belirlenmiş değildir; hatta Türk dünyasının her tarafında 6 Mayıs kutlama günü olarak bilinmez. Lakin kesinlikle olan şudur ki, İslâm dünyasının değerli bir kısmında ve bu ortada Türkler ortasında her vakit hıdrellez ismi altında olmasa da Hızır ile İlyâs'ın birleştiği günün anısı çok evvelden beri değişik günlerde ve biçimlerde kutlanmaktadır. Gerçekten XVI. yüzyılda İstanbul'a yerleşen Yesevî tarikatına mensup Türkistanlı müellif Acıklısı, bu tarikatla ilgili çok kıymetli bir kaynak olan Cevâhirü'l-ebrâr min emvâci'l-bihâr isimli yapıtında (s. 196), başta Buhara ve Semerkant olmak üzere bütün Mâverâünnehir'de Hızır-İlyâs ismine şenlikler yapıldığını kaydeder. Ayrıyeten Türkiye'deki Alevîler ve İran'daki Kızılbaş Karakoyunlu Türkmenleri (Çihiltenler) ortasında şubat ayı ortalarında "Hızır nebî bayramı" ismiyle hıdrellezden farklı ve oruçla geçirilen bir bayramın kutlandığı bilinmektedir. Nevruz'dan altı hafta öncesine rastlayan bu bayram, eski on iki hayvanlı Türk takvimindeki yılbaşına tekabül etmekteydi (Mélikoff, VI [1975], s. 60-61).
Yalnız Anadolu, Balkanlar, Kırım, Irak ve Suriye Türkleri'ne mahsus bir halk şenliği olan hıdrellezin buralarda bilhassa 6 Mayıs'ta kutlanması iklim ve tabiat kaideleriyle irtibatlıdır. Bu tarih, kelamı edilen bölgelerde ilkbahardan yaz mevsimine geçişi belirlemekte olup hicrî takvim sistemiyle hiçbir ilgisi yoktur. 5 Mayıs'ı 6 Mayıs'a bağlayan gece güneşin Ülker burcuna girdiği bir vakit kesimidir. Bu tarihten 7-8 Kasım'a kadar bu burcu güneşin batışından sonra görmek mümkün değildir. Yılın öteki günlerinde ise Ülker burcu güneş battıktan kısa bir müddet sonra görülebilmektedir. Bu suretle astronomik müşahedelere ve tabiat kurallarına uygun bir formda yıl kış ve yaz olmak üzere iki mevsime bölünmüştür. 8 Kasım bütün özellikleriyle kışın başlangıç tarihini, 6 Mayıs'a rastlayan hıdrellez günü de gerçek manada yazın başlangıç tarihini oluşturmaktadır (Gökalp, Quand le crible était dans la paille, s. 211-231). Pek çok arşiv evrakı, Osmanlılar devrinde devlet nezdinde bile işlerin yılın bu iki mevsimine, yani "rûz-i Hızır'dan (Hızır-İlyâs'tan) rûz-i Kasım'a" yahut "rûz-i Kasım'dan rûz-i Hızır'a" kadar olan iki periyoda nazaran planlandığını göstermektedir (meselâ bk. BA, MD, nr. 5, s. 295, 305; nr. 58, s. 83).
Öte yandan 6 Mayıs, Türkler'in Anadolu'ya veya daha genel bir tabirle Ortadoğu'ya geldikten sonra tanıdıkları bir tarihtir. Çünkü Doğu Hıristiyanlığı'nın Aziz Yorgi (Aya Yorgi, Hagios Georgios, Saint George) ya da Yeşil Yorgi kültü bu tarihte kutlanmaktaydı. Doğu Hıristiyanlığı'nda çok kıymetli bir yeri olan bu kült vakit içinde Hızır-İlyâs kültü ile birleşerek özdeşleşmiş ve bu suretle 6 Mayıs tarihi Ortadoğu ve Balkanlar'da hıristiyan-müslüman kültür etkileşimi sonucunda hem Aziz Yorgi hem de Hızır-İlyâs kültünün iç içe girmesinin bir sonucu olarak kutlanmaya başlanmıştır.
Müslümanlarca Hızır ve hıristiyanlarca Aziz Yorgi ismine kutlanmasına karşın direkt doğruya İslâm'la da Hıristiyanlık'la da ilgisi olmayan, Ortadoğu ve Balkanlar'da hem müslümanların hem de hıristiyan halkların kutladığı bu yaz bayramının kökü İslâm ve Hıristiyanlık öncesi İlkçağ Anadolu, Mezopotamya ve Orta Asya kültürlerinde aranmıştır. Mezopotamya ve bütün Doğu Akdeniz etrafındaki ülkelerde birtakım ilahlar ismine bahar yahut yazın gelişiyle ilgili birtakım âyinlerin yapıldığı bilinmektedir. Milâttan evvel III. binyılın sonlarında, Mezopotamya ovasını sulayarak etrafı yeşillendiren Fırat ve Dicle ırmaklarının hayat verici gücünü simgeleyen Tammuz (Dumuzi) ilâhı ismine bahar mevsimi başlangıcında Mezopotamya'daki Ur kentinde görkemli âyinler yapıldığını gösteren tabletler bulunmaktadır (James, s. 42). Tammuz, tabiatın ölüşü (sonbahar, kış) ve dirilişiyle (ilkbahar, yaz) birlikte ölen ve tekrar dirilen bir ilah kabul edilmiştir (ER, IV, 512-513). Yeşillik ve rahmetin timsali olan Tammuz kültü, İbrânîler kanalıyla Suriye ve Mısır üzerinden eski Yunanistan'a ve Anadolu'ya geçmiş, burada da aynı ilah Adonis ismiyle tanınmıştır. Louvre Müzesi'nde bulunan Boğazköy tabletleri, benzeri âyinlerin Hititler vaktinde Anadolu'da yaz başlangıcında bitki ve yeşillik ilahı Telipinus için icra edildiğini göstermektedir (James, s. 190-192). Ayrıyeten eski İran'da yeniden yeşillik ve su kavramlarıyla ilgili Haurvatât ve Ameretât isimli iki ilah için bahar mevsiminde özel âyinler yapıldığı, Nevruz'un da bunlardan doğduğu bilinmektedir (Widengren, s. 28, 35, 86, 126). Avesta'da dişi varlıklar olarak kabul edilen Haurvatât suların, Ameretât ise bitkilerin koruyucusudur (bk. HÂRÛT ve MÂRÛT).
Tabiatın âdeta tekrar dirilmesi demek olan baharın ve yazın gelişi, birinci çağlarda dünyanın her tarafındaki insanların hayatında kıymetli bir olaydı. Bu olayın birtakım tabiat üstü güçlerle temsil edilmesi ve bunların erdemine âyinler düzenlenmesi üniversal bir hadise olmalıdır. Gerçekten eski Orta Asya'daki Türk uzunluklarında da emsal âyinlerin yapıldığı bilinmektedir. Bu âyinler Yakutlar'da nisan, Tunguzlar'da mayıs, öteki birtakım uzunluklarda mart ayında icra ediliyor ve büyük merasimlerle kutlanıyordu (Harva, s. 377-379). Velhasıl, hıdrellez bayramının kökünde bütün bu kültürlerdeki bahar ve yaz bayramları geleneklerinin uzun asırlar süren katkılarını kabul etmek yanlışsız olacaktır. Bu katkıların en sonuncusu da Hızır ve İlyâs'ın şahsiyeti etrafında gelişen İslâmî halk kültürüdür.
HIDIRELLEZ KUTLAMAK GÜNAH MI?
Hıdrellez merasimlerinin icrası ve bu esnada yeşillik ve su kavramlarıyla ilgili birtakım uygulamalar, bu halk bayramının putperest köklerini çok daha besbelli bir biçimde ortaya koymaktadır. Gerçekten İslâm âlimleri bu durumun farkına vararak bu mevzuda yasaklayıcı fetvalar bile vermişlerdir. Osmanlı Devleti'nde de hıdrellez kutlamalarının dinî açıdan sakıncalı olup olmadığının tartışıldığı, XVI. yüzyılda Şeyhülislâm Ebüssuûd Efendi'nin fetvalarından anlaşılmaktadır. Ebüssuûd Efendi, bu türlü bir günün kutsallığına inanmamak kuralıyla yalnızca eğlenmenin, yiyip içmenin sakıncalı olmadığını söylemektedir (Düzdağ, s. 117). Mouradgea d'Ohsson da hıdrellez merasimlerinin Osmanlılar periyodunda çok yaygın biçimde kutlandığını belirterek bunun vazgeçilmez bir gelenek halini aldığını söz etmiştir (Tableau général, I, 187-188).
HIDIRELLEZ Mİ, HIDRELLEZ Mİ, HIDIRLEZ Mİ? DOĞRUSU NEDİR?
Türkiye'de "hıdırellez", Kırım ve Dobruca'da "hıdırlez", Makedonya'da "edirlez" (ederlez), Kosova bölgesinde "hıdırles" (hedirles, hadırles) üzere değişik biçimlerde söylenen hıdrellez merasimleri, çeşitli ülke ve yörelerde teferruatta alışılmış olarak birtakım farklılıklar gösterebilir. Fakat bunlar Hızır isminin çağrıştırdığı üzere çoklukla bolluk ve rahmeti simgeleyen, su ve yeşillik kavramlarının öne çıktığı, ağacın bol bulunduğu, bazan içinde türbe de yer alan mesire yerlerinde kutlanan merasimlerdir. 5 Mayıs günü temizlik yapıp yiyecek ve içecek hazırlama üzere işlerle başlayan hıdrellezle ilgili bütün merasimleri, âdet ve gelenekleri dört kümede toplamak mümkündür. 1. Şifa ve sağlık talebine yönelik olanlar. 2. Uğura, rahmet ve bolluk talebine yönelik olanlar. 3. Mal mülk, mevki ve servet talebine yönelik olanlar. 4. Kısmet ve talih açmaya yönelik olanlar. Meselâ hıdrellez günü kır çiçeklerinin kaynatılarak suyundan içilmesinin hastalıklara şifa vereceği, hıdrellez gecesi bütün sulara ışık yağacağından o gece suya girmenin her türlü hastalığa karşı bağışıklık sağlayacağı inancı birinci kümeye örnek gösterilebilir. Ekseriyetle hıdrellez gecesi Hızır'ın yeryüzünde dolaştığı ve dokunduğu şeylere rahmet getirdiği inancı çok yaygın olduğundan o gece meskenlerdeki yiyecek ve içeceklerin ağzının açık bırakılması, dileklerin bir kâğıda yazılarak gül ağaçlarının tabanına konulması vb. şeyler ikinci kümesi teşkil eden uygulamalara örnek sayılabilir. Bunlara benzeri pek çok örneğe her yerde rastlamak mümkündür.
HIDIRELLEZ HAKKINDA BİLGİLER
Hıdrellez merasimleri Hızır ile İlyâs'ın buluşmasına atfen çabucak sürekli toplu olarak gerçekleştirildiği için kimi kasaba ve kentlerin yakınında yeşillik bir yerden oluşan ve "hıdırlık" denen, insanların bir ortada yiyip içtiği, eğlendiği bir mesire yeri bulunur. Bu yerlerde icra edilen merasimler, eski bölümlerde aynı vakitte evlenme yaşına gelmiş genç kız ve erkeklerin birbirlerini görüp beğenmelerine de imkân vermekteydi. Hasebiyle hıdrellez merasimlerinin klâsik Türk toplumlarında toplumsal bağlantı aracı olmak üzere pratik tarafları de bulunmaktaydı.
Hıdrellez inanış ve âdetleri folklorda olduğu üzere edebiyata da esaslı biçimde yansımış ve Gılgamış destanından bu yana mitoslar halinde yazılı ve kelamlı edebiyat geleneğinde yer almıştır. Anadolu'nun pek çok yerinde hıdırlık denilen mesirelerin bulunması ve hıdrellez başta olmak üzere bahar cümbüşlerinin buralarda düzenlenmesi edebiyatta hıdrellez temasının canlı tutulmasına sebep olmuştur.
Dede Korkut'tan itibaren Ebû Müslim, Battal Gazi, Dânişmend Gazi, Sarı Saltuk, Köroğlu üzere kahramanların hayatı etrafında teşekkül eden destanî romanlarda gerek Hızır ve İlyâs'ın kişilikleri, gerek hıdrellez günü, gerekse hıdırlıklarda devam eden toplumsal faaliyetler ve gelenekler ekseninde yer yer hıdrellezin de zikredildiği görülür. Klasik Türk şairleri "evvel bahar"ı andıkları vakit ekseriyetle hıdrellez günlerini kastetmekte ve baharı bahis edinen şiirlerinde (bahâriyye) ekseriya bu günleri anlatmaktadırlar.
Kimi mesnevilerde de hıdrellez ve hıdırlık bir etraf öğesi olarak anılır. Meselâ Şeyhoğlu Sadreddin Mustafa'nın Hurşîdnâme'sinde Hurşid, uğruna ölen âşıkının mezarına türbe yaptırır ve ismini Hıdrellez koyup burada sık sık Ferahşâd ile buluşur. Halk şiiri geleneğinde "bâdeli âşık"ların Hızır elinden dolu içmeleri (klasik şiirde de ağzına Hızır'ın tükürdüğü kişinin hoş şiir söyleyeceği rivayeti) ve vakit zaman hıdırlık mevkiinde saz çalıp şiir söylemeleri gelenektendir. Hıdrellez ile alâkalı varlıklı folklor gerecinin bulunduğu en değerli eser Evliya Çelebi'nin Seyahatnâme'sidir (bk. II, 232-233; III, 90 vd.).
Hıdrellez şenlikleri yapılırken bilhassa dilek tutan genç kızlar tarafından söylenen aşk ve hasret dolu mâniler anonim halk edebiyatının değerli bir bölümünü oluşturur. Bu tıp mânilere bütün Türk dünyasında rastlamak mümkündür. Bunun yanında halk şiiri geleneğine uyularak kimi saz şairlerince hıdrellezi bahis alan şiirler de söylenmiştir. Divan edebiyatında da hıdrellez çeşitli özellikleriyle birçok beyitte yer almıştır. Osman Şems Efendi'nin bir hıdrellez günü İstanbul'dan Bursa'ya gitmek için vapura binerken söylediği, "Devran bizi yârân-ı kadîmden ayırdı/ Oldukları gün Hızır ile İlyâs mülâki" beyti bunun bir örneğidir. Çağdaş Türk şiirinde de hıdrellezden ilham alan manzumeler tertiplenmiştir; Arif Nihat Asya'nın "Hıdırellezde Kızlar" isimli şiiri bunlardan biridir.
Yorumlar
Kalan Karakter: